Marcin Wawrzyńczak założył Wydawnictwo Wielka Izera aby opowiedzieć pewną historię. Trzy lata później ma w dorobku szereg publikacji i kilka odkryć. Za tę pracę zostaje wyróżniony nagrodą specjalną II. edycji Karkonoskiej Nagrody Literackiej.

Z tłumaczem i wydawcą rozmawiała Agnieszka Bormann z Muzeum Śląskiego w Görlitz

AB: Urodziłeś i wychowałeś się w Warszawie, z dala od Dolnego Śląska. Dopiero jako dorosły człowiek w okolicach trzydziestki, żonaty i ojciec trzech córek, postanowiłeś opuścić stolicę. Twoja droga w Góry Izerskie była jednak dość kręta, przebiegała przez rejony nad polsko-białoruską, a następnie nad polsko-litewską granicą. Przez kilka lat tam właśnie szukałeś swojego miejsca w życiu. Opowiadając o tych poszukiwaniach przywołujesz porównanie ukute przez Marszałka Piłsudskiego, że Polska jest jak obwarzanek – wszystko co dobre, jest na obrzeżach. Co dokładnie tak Cię pociąga w pograniczu?

MW: Pogranicza to z definicji obszary wielokulturowe, co jawi się szczególnie atrakcyjnie, kiedy kultura dominująca jest cokolwiek przytłaczająca. Są to obszary, gdzie trudno jest prezentować jednowymiarowwe perspektywy, bo natychmiast okazują się one zbyt wąskie i ograniczające. W tym sensie pogranicza poszerzają świadomość. Jest tak zwłaszcza w górach, gdzie po pierwsze natura przeważa nad tym, co ludzkie, a po drugie nie ma prostych dróg. Czarno-białe, zerojedynkowe stereotypy są tu trudniejsze do przyjęcia niż na nizinach, gdzie ma się tylko ziemię pod sobą i niebo nad sobą, przedzielone prostą linią. W górach wszystkie perspektywy są trójwymiarowe, obraz zmienia się z każdym krokiem i jest oczywiste, że nie ma jednej prawdy: wszystko zależy od punktu widzenia. To poczucie wolności – cielesnej, kulturowej i duchowej – od stuleci przyciąga tu niespokojne duchy i jestem szczęśliwy i dumny, że mogę być częścią tej tradycji.

AB: W przeciwieństwie do Twojego rodzinnego miasta, które podczas II Wojny Światowej zostało niemal doszczętnie zniszczone przez niemieckich okupantów a następnie odbudowane w znanym nam ksztacie, tu na Dolnym Śląsku doświadczasz historii bezpośrednio, możesz jej dotknąć „w oryginale“ – ale jest to niemiecka historia. Jesteś otoczony niemiecką architekturą osadzoną w krajobrazie, który przez ostatnie stulecia był kodowany głównie w niemieckiej kulturze i w niemieckim języku. Jak się tu odnalazłeś? Czy na początku czułeś wewnętrzny konflikt? Jak sobie poradziłeś z traumą warszawiaków?

MW: Po pierwsze myślę, że Śląsk zawsze był wielokulturowym tyglem, nawet jeżeli od pewnego momentu w przeważającej mierze niemieckojęzycznym. Ludzie jednak od setek lat uważali się tu przede wszystkim za Ślązaków, niekoniecznie za Niemców, a na pewno nie Niemców w sensie nowoczesnego państwa narodowego. Nie da się ukryć, że zagłębienie się w to, co mnie tu otacza, wymagało pewnego mentalnego wysiłku, przekroczenia jakiejś bariery. Szybko jednak zrozumiałem, że pozostawanie zamrożonym w traumie prowadzi donikąd, uniemożliwia jakikolwiek postęp i tak naprawdę tylko pogłębia istniejące podziały. Przyjąłem więc maksymę „Pamiętać wszystko, nie oceniać nic”. Z tym nowym poczuciem – ulgi, radosnego oczekiwania, robienia czegoś pozytywnego w nadzwyczajnej ważnej dziedzinie stosunków polsko-niemieckich – zanurzyłem się w nieskończenie bogatej, złożonej i wieloaspektowej historii mojej nowej małej ojczyzny. Odkryłem przy tym jedyną w swoim rodzaju kulturę, ale przede wszystkim poznałem ludzi, zarówno tych sprzed 100 czy 200 lat, jak i tych żyjących dzisiaj, którzy podzielają zamiłowanie do regionu i są chętni, by się spotykać i rozmawiać.

Móc doświadczać historii „bezpośrednio” – co na Śląsku jest codziennością – to coś naprawdę wielkiego dla kogoś, kto wychowywał się w socjalistycznym bloku z wielkiej płyty, na osiedlu, gdzie wszystko miało najwyżej 20 lat. Gdy dodamy do tego podróżowanie w czasie związane z tłumaczeniem historycznych tekstów i zagłębianie się w fenomen niewiarygodnie bogatej niemieckiej kultury, która jest w istocie kluczem do zrozumienia tego, czym jest dzisiaj Europa – to powstaje naprawdę fascynująca kombinacja.

AB: Część Dolnego Śląska, Góry Izerskie, zmieniły się z obrzeży Polski w centrum Twojego świata. Od ponad dziesięciu lat mieszkasz w Chromcu, przedwojennym Ludwigsdorf, w pięknym poniemieckim domu. Poznałeś jego historię i dzieje jego dawnych mieszkańców?

MW: Paradoksalnie niewiele wiem o historii domu, w którym mieszkam i o jego mieszkańcach sprzed 1945 roku. Nie mam jednak wątpliwości, że to magiczny dom – z jego pięcioma poziomami, niezliczonymi zakamarkami, dziesiątkami okien i drzwi, przysłupowym rdzeniem, połączeniem kamienia, cegły i drewna – żywa istota, a może raczej okręt, który dzielnie żegluje przez ocean czasu, nawet jeżeli załoga się zmienia. Powtarzam więc sobie, że „to nie ja mam dom, ale dom ma mnie”. Byli tu ludzie przede mną i będą ludzie po mnie. Pełen szacunku i podziwu dla tych, którzy go zbudowali, postrzegam siebie jako jego strażnika czy opiekuna, jako członka załogi, który pilnuje, żeby żagle były w dobrym stanie, by okręt mógł płynąć dalej. I wiem na pewno, że gdyby nie wsparcie duchów, które tu mieszkają, nie byłbym dzisiaj tu, gdzie jestem.

AB: Odkrywanie historii domu czy regionu było początkowo dość utrudnione nieznajomością języka. Jednak wiedziony ciekawością odkrywcy zacząłeś niemal jednocześnie uczyć się niemieckiego i tłumaczyć. Jako doświadczony tłumacz z angielskiego szybko opanowałeś rzemiosło. Miałeś też mocną motywację – ta wiąże się z pewnym odkryciem, które to doprowadziło do pierwszej wydanej przez Ciebie publikacji.

MW: Tak, wszystko zaczęło się latem 2018, gdy natknąłem się na pozostałości izerskiej Michelsbaude, jedynej – jak się później dowiedziałem – ludzkiej sadyby przy tak zwanej Starej Drodze Celnej pomiędzy Szklarską Porębą i osadą Orle. Znalazłem małą owalną tabliczkę i gdy oczyściłem ją z błota i śniedzi, ukazał się napis: „R. Adolph – Michelsbaude”. Coś było na rzeczy, to było jak objawienie. Stało się dla mnie jasne, że jakaś historia wybrała sobie mnie na medium, by zostać opowiedzianą. Zacząłem więc poszukiwać informacji o Michelsbaude. W polskim internecie nie znalazłem praktycznie niczego, natknąłem się jednak na wzmianki w niemieckich tekstach źródłowych, dawnych przewodnikach i relacjach podróżnych. Wtedy jeszcze nie znałem niemieckiego na tyle, by móc te teksty odczytać. Pomogła mi Jowita Selewska, germanistka z regionu, którą poznałem na facebooku. Dzięki jej bezinteresownemu wsparciu oraz pomocy niemieckiego regionalisty Ullricha Junkera mogłem opowiedzieć historię Michelsbaude i wydobyć to miejsce z zapomnienia. To, co na początku było zaledwie widmem – tabliczką i nazwą na mapie – stopniowo wypełniło się treścią i oblekło w ciało dzięki zgromadzeniu wielu lakonicznych zwykle wzmianek z wczesnych przewodników turystycznych, wyszukaniu fragmentów licznych relacji podróżniczych z XVIII i XIX wieku, odkryciu aluzji i śladów w pismach Gerharta Hauptmanna czy Willa-Ericha Peuckerta, ustaleniu nazwisk dzierżawców i mieszkańców i szczegółów na ich temat zawartych w rejestrach narodzin i zgonów, a zwłaszcza w księdze wieczystej przechowywanej w zasobie majątku Schaffgotschów w Archiwum Państwowym we Wrocławiu.